بیشتر آتش‌سوزی‌ها با یک شعله کوچک شروع می‌شوند، اما اگر به حال خود رها شوند، گسترش می‌یابند و خسارات زیادی به بار می‌آورند. از همین رو، شناخت و به‌کارگیری تجهیزات اطفا حریق یک ضرورت است. تجهیزات اطفا حریق به مجموعه‌ای از ابزارها و وسایلی گفته می‌شود که برای خاموش کردن آتش طراحی شده‌اند. در صورت استفاده صحیح، این تجهیزات به نجات جان افراد و کاهش خسارات کمک می‌کنند. تجهیزات اطفا حریق به دو دسته اصلی تجهیزات قابل حمل مانند کپسول آتش نشانی و سیستمهای ثابت مثل سیستم اطفا حریق آیروسل، توپ اطفا حریق و… طبقه‌بندی می‌شوند.
تجهیزات اطفا حریق چیست و انواع آن کدامند؟
تجهیزات اطفا حریق در واقع به هر نوع ابزار و وسیله‌ای گفته می‌شود که بتوانیم در زمان آتش‌سوزی برای خاموش کردن آتش از آن استفاده کنیم. از تجهیزات اطفا حریق برای خاموش کردن، کنترل و یا در بعضی موارد برای جلوگیری از گسترش آتش استفاده می‌شود. تجهیزات اطفا حریق کاربردهای زیادی دارند و به همین دلیل امروزه از انواع مختلف تجهیزات برای اهداف مختلف استفاده می‌کنند. همانطور که اشاره شد، انواع تجهیزات اطفا حریق به دو دسته اصلی طبقه‌بندی می‌شوند:
- تجهیزات قابل حمل یا پرتابل مانند کپسول آتش نشانی و پتوی ضد حریق
- سیستمهای ثابت مانند سیستم اسپرینکلر، سیستم اطفا حریق آیروسل و…
تجهیزات اطفا حریق قابل حمل
تجهیزات اطفا حریق قابل حمل خود به چند دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
- کپسول آتش نشانی
- پتوی ضد حریق
- توپ اطفا حریق
- پمپ آتش نشانی پرتابل
کپسول آتش نشانی
از تجهیزات اطفا حریق قابل حمل مثل کپسول آتش نشانی برای مقابله با آتش‌سوزی‌های کوچک استفاده می‌شود. به طور کلی، تجهیزات اطفا حریق به عنوان وسیله‌ای برای پیشگیری و حفاظت در نظر گرفته می‌شوند. به عنوان مثال، تجهیزات قابل حمل می‌توانند از رشد خارج از کنترل آتش‌های کوچک و گسترش آن به مناطق دیگر جلوگیری کرده و به کاهش خطرات انسانی کمک کنند.
قبل از انتخاب و نصب کپسول‌های آتش نشانی باید ارزیابی ریسک انجام شود و الزامات قانونی رعایت گردد. در مکان‌های معمولی مثل خانه، استفاده از یک یا دو خاموش‌کننده قابل حمل مناسب که به راحتی در دسترس باشد، ممکن است تمام آن چیزی باشد که لازم است، اما در مکان‌های پرتردد مثل ادارات به تعداد بیشتری کپسول آتش نشانی نیاز خواهید داشت.
انتخاب خاموش‌کننده مناسب
کپسول‌های آتش نشانی قابل حمل را می‌توان بر اساس سیستم طبقه‌بندی آتش، به شش دسته اصلی تقسیم کرد که در جدول زیر آمده است.
| کلاس آتش | نوع سوخت | آب و گاز | فوم | گاز کربنیک (CO2) | پودر و گاز | بیوورسال |
| A | جامدات مانند چوب، کاغذ، پارچه، پلاستیک و… | بله | بله | خیر | بله | بله |
| B | مایعات قابل اشتعال مانند بنزین، نفت، الکل و… | خیر | بله | بله | بله | بله |
| C | گازهای قابل اشتعال مانند متان، بوتان، پروپان و… | خیر | خیر | خیر | بله | بله |
| D | فلزات قابل اشتعال مانند آلومینیوم، سدیم و… | خیر | خیر | خیر | خیر | خیر |
| E | تجهیزات الکتریکی مانند رایانه، تلویزیون و… | خیر | خیر | بله | خیر | خیر |
| F | وسایل پخت و پز و چربی و روغن | خیر | خیر | خیر | خیر | بله |
نصب خاموش‌کننده قابل حمل
هنگام نصب خاموش‌کننده‌های قابل حمل باید به نکات زیر توجه کرد:
- در جایی نصب شود که هیچ کسب برای دسترسی به آن مجبور نباشد بیش از ۳۰ متر را طی کند.
- در محل‌هایی مانند مسیرهای فرار، راه پله، راهروها و خروجی‌ها نصب شود.
- با استفاده از براکت در ارتفاع بالاتر از ۱ متر روی دیوار نصب شود.
- دارای تابلو راهنما و دستورالعمل نحوه استفاده باشد.
- به راحتی قابل دسترسی باشد.
- در هر طبقه در موقعیت‌های مشابه نصب شود.
پتو ضد حریق
پتوهای ضد حریق را می‌توان برای خاموش کردن آتش‌سوزی‌های کلاس A، B و F استفاده کرد. از پتوهای ضد حریق می‌توان برای محافظت در حین کارهایی مانند جوشکاری نیز استفاده نمود. پتوهای ضد حریق بایستی با دقت تهیه و استفاده شوند. مهم است که شخص لبه‌های پتو را روی دستان خود بپیچد تا از گرمای تابشی آتش در امان باشد. پتوی ضد حریق را برای محافظت باید بین فرد و آتش قرار داد.
پتوی آتش نشانی با قرار گرفتن بر روی آتش، از رسیدن اکسیژن به شعله‌ها جلوگیری کرده و آتش را مهار می‌کند. پتوی ضد آتش را باید با احتیاط روی مواد در حال سوختن انداخت یا دور فردی که لباس او آتش گرفته است، پیچید. به جزء موارد کوچک، در آتش‌سوزی آشپزخانه‌های صنعتی، استفاده از کپسول‌های آتش نشانی مناسب (مانند بیوورسال) گزینه ارجح است. پتوهای ضد حریق باید مطابق با الزامات استاندارد BS EN 1869:1997 طراحی و تولید شوند.
توپ اطفا حریق
توپ اطفا حریق یکی دیگر از تجهیزات اطفا حریق قابل حمل است که قابلیت عملکرد خودکار را دارد. هنگامی که توپ اطفا حریق را روی آتش می‌اندازیم، نخ داخل توپ آتش می‌گیرد و به منفجر شدن آن کمک می‌کند. هنگام انفجار، پودر شیمیایی خشک موجود در داخل توپ روی آتش پخش می‌شود و آتش را سرکوب می‌کند.
پودر شیمیایی خشک که توپ اطفا حریق با آن پر می‌شود، معمولاً از نوع ABC است که علاوه بر تأثیرگذاری بر روی آتش‌سوزی جامدات، مایعات و گازهای قابل اشتعال، برای انسان مضر نیست. توپ اطفا حریق یک وسیله خود فعال‌شونده است و فقط کافیست که آن را روی آتش بیاندازیم تا به طور خودکار فعال شود.
پمپ آتش نشانی پرتابل
همانطور که از نام آن مشخص است، این نوع تجهیزات اطفا حریق قابل حمل است، به این معنی که به راحتی می‌توان آن را از یک مکان به مکان دیگر حمل کرد. از پمپ‌های پرتابل یا قابل حمل نیز مانند انواع ثابت آن، برای پمپاژ آب از مخازن ذخیره‌سازی در عملیات اطفا حریق استفاده می‌شود. این ابزار واقعاً برای آتش‌نشانان مؤثر است، بنابراین استفاده از آن باید راحت باشد. پمپ‌های آتش نشانی قابل حمل همچنین باید دوام بالایی داشته باشند، فشار مناسبی ایجاد کنند و جریان پایدار آب را حفظ نمایند.
تجهیزات اطفا حریق ثابت و انواع آن
تجهیزات اطفا حریق ثابت معمولاً برای محافظت از محیط‌های دارای وسایل ارزشمند یا حیاتی مانند اتاق‌های پردازش داده، سوئیچ‌های مخابراتی و اتاق‌های کنترل فرآیند مورد استفاده قرار می‌گیرند. وظیفه اصلی این تجهیزات خاموش کردن سریع آتش و هشدار به افراد حاضر در محل قبل از وقوع خسارات گسترده با تخلیه مواد خاموش‌کننده در محیط است. برخی انواع تجهیزات اطفا حریق ثابت عبارتند از:
- هیدرانت‌ها و رایزرهای آتش نشانی
- سیستمهای هوزریل
- سیستم اسپرینکلر
- سیستم واترمیست
- پمپ آتش نشانی
- فایرباکس
- سیستمهای گازی (کلین ایجنت)
- سیستم اطفا حریق فوم
- سیستم اطفا حریق پودری
هیدرانت و رایزر آتش نشانی
هیدرانت یا شیر آتش نشانی وسیله‌ای است که برای توزیع مقادیر زیاد آب در محل وقوع حریق کاربرد دارد. در اماکن تجاری و صنعتی بزرگ، طبق مقررات، استفاده از هیدرانت آتش نشانی یک الزام به شمار می‌رود. الزامات قانونی مربوط به استفاده از هیدرانت آتش نشانی در استاندارد BS 9990:2015 آورده شده است.
رایزر آتش نشانی به دو دسته تر و خشک طبقه‌بندی می‌شود. در ساختمان‌هایی با مساحت بزرگ و ارتفاع زیاد، برای غلبه بر مشکل انتقال آب، به خروجی‌های هیدرانت در داخل نیاز است. در این موارد، هیدرانت به شکل خروجی دریچه فرود در داخل ساختمان تعبیه می‌شود که به آن‌ها رایزر گفته می‌شود. رایزرها، فارغ از نوع آن، باید به طور منظم و سالانه بررسی شوند تا از عملکرد صحیح آن‌ها اطمینان حاصل شود.
سیستم هوزریل
هوزریل (به انگلیسی Hose Reel) یا همان قرقره شلنگ آتش نشانی یک دوک فلزی استوانه‌ای شکل است که شلنگ آتش نشانی به اطراف آن پیچیده شده است. این ابزار برای آتش‌نشانان ماهر و غیرماهر طراحی شده است تا به عنوان یک روش واکنش سریع برای مهار حریق در مراحل اولیه استفاده شود. هوزریل دائماً به منبع آب متصل است و باید به گونه‌ای نصب شود که منبع آب قابل دسترسی و کنترل‌شده را برای مقابله با آتش‌سوزی فراهم کند. استفاده از هوزریل در محیط‌هایی مانند مدارس، هتل‌ها، کارخانه‌ها و… ایده‌آل است.
سیستم هوزریل به طور کلی به عنوان یک اقدام اولیه برای اطفا حریق در نظر گرفته می‌شود. نیروهای آتش‌نشانی همچنین ممکن است از این تجهیزات برای حوادث کوچک استفاده کنند. هوزریل باید در موقعیت قابل دسترس در هر طبقه ساختمان و ترجیحاً در مجاورت خروجی‌ها قرار بگیرد. این تجهیزات را باید به گونه‌ای نصب کرد که نازل را بتوان به راحتی به هر اتاقی برد و تا فاصله شش متری از دورترین قسمت هر اتاق برسد. هیچ قسمت بدون دسترسی به هوزریل در داخل طبقات ساختمان نباید وجود داشته باشد.
سیستم اسپرینکلر
سیستم اسپرینکلر یکی از قدیمی‌ترین روش‌های تشخیص و کنترل خودکار آتش‌سوزی و همچنین، جزء پرکاربردترین تجهیزات اطفا حریق است. سیستمهای اسپرینکلر در درجه اول برای حفاظت از اموال در نظر گرفته شده‌اند، اما می‌توانند به افزایش ضریب ایمنی جان افراد نیز کمک کنند.
سیستم اسپرینکلر شامل شبکه‌ای از لوله‌ها است که از طریق یک شیر اصلی به منبع آب متصل می‌شوند. هِد یا سری اسپرینکلر مجهز به یک حباب حساس به حرارت است که تغییرات دما را تشخیص می‌دهد و با رسیدن به سطح دمای از قبل تعیین‌شده می‌شکند و فعال می‌شود. هنگامی که آتش‌سوزی تشخیص داده شود، هِد اسپرینکلر وارد عمل شده و به آب اجازه می‌دهد که جریان یابد.
بسته به سطح خطراتی که باید محافظت در مقابل آن فراهم شود، سیستم اسپرینکلر چهار نوع است:
- سیستم اسپرینکلر لوله‌کشی خشک
- سیستم اسپرینکلر لوله‌کشی تر
- سیستم اسپرینکلر پیش‌عملگر
- سیستم اسپرینکلر سیلابی
سیستم واترمیست
سیستم واترمیست یا مه آب با هدف خاموش کردن آتش با استفاده از حداقل مقدار آب توسعه یافته است. کلید موفقیت سیستم اطفا حریق واترمیست، کارآمدی قطرات کوچک آب برای سرکوب یا کنترل آتش است. سیستمهای آبپاش سنتی عنصر حرارت مثلث آتش را از بین می‌برند، در حالی که سیستم مه آب هم گرما و هم عنصر اکسیژن را از مثلث آتش حذف می‌کند.
سیستم واترمیست قطرات بسیار ریز آب را از طریق نازل‌های طراحی‌شده با فشار کم، متوسط یا زیاد بر روی آتش می‌گستراند. به طور کلی، هر چه فشار سیستم بالاتر باشد، اندازه قطرات آب کوچک‌تر می‌شود. این امر به نوبه خود، مساحت سطح کل سیستم را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. به این طریق، حجم بیشتری از بخار تولید می‌شود و انرژی بیشتری را از آتش حذف می‌کند.
پمپ آتش نشانی
پمپ‌های آتش نشانی نیز جزء تجهیزات اطفا حریق ثابت به حساب می‌آیند. این پمپ‌ها به عنوان منبع انتقال آب از مخازن به لوله‌ها عمل می‌کنند. برای این منظور، از پمپ‌های گریز از مرکز استفاده می‌شود. پمپ‌های گریز از مرکز عملکرد عالی در عملیات اطفا حریق دارند. ظرفیت پمپ آتش نشانی به ساختمان بستگی دارد. پمپ آتش نشانی به پنج دسته طبقه‌بندی می‌شود که عبارتند از:
- پمپ اصلی. این یک پمپ الکتریکی است. حداقل ظرفیت پمپ اصلی باید ۲،۲۸۰ لیتر در دقیقه باشد. این پمپ به طور خودکار روشن می‌شود، اما بایستی به صورت دستی آن را خاموش کرد.
- پمپ دیزلی. پمپ‌های دیزلی با کمک گازوئیل کار می‌کنند. ظرفیت این پمپ نیز مانند پمپ اصلی باید حداقل ۲،۲۸۰ لیتر در دقیقه باشد. طول پمپ دیزلی معمولاً ۱،۸۰۰ میلی‌متر است. این نوع پمپ آتش نشانی نیز به طور خودکار فعال می‌شود، اما باید به صورت دستی خاموش گردد. مزیت پمپ دیزلی آن است که حتی در صورت قطع شدن برق، از کار نمی‌افتد.
- پمپ جوکی. پمپ جوکی نیز عملکرد کاملاً خودکار دارد و به صورت الکتریکی وارد عمل می‌شود. وظیفه این نوع پمپ، حفظ فشار آب در لوله‌ها بوده و حداقل ظرفیت آن ۱۸۰ لیتر در دقیقه است.
- پمپ اسپرینکلر. همانطور که از نام آن برمی‌آید، این نوع پمپ در سیستم اطفا حریق اسپرینکلر کاربرد دارد. پمپ اسپرینکلر نیز به صورت الکتریکی فعال می‌شود و آب را از مخازن برای تأمین آب مورد نیاز به لوله‌ها منتقل می‌کند. پمپ اسپرینکلر برای جابجایی حجم زیادی آب طراحی شده است.
- پمپ پشتیبان. این یک پمپ آتش نشانی دیزلی است. پمپ پشتیبان چانچه برق قطع شود، به کار می‌افتد و می‌تواند مقدار آب مورد نیاز را به صورت جداگانه پمپاژ کند. پمپ پشتیبان به طور خودکار روشن و به صورت دستی خاموش می‌شود.
فایرباکس
فایرباکس یا جعبه آتش نشانی جزء تجهیزات اطفا ثابت است که برای نگهداری تجهیزات اولیه مقابله با حریق مورد استفاده قرار می‌گیرد. جنس فایرباکس‌ها معمولاً فلزی است و از استیل یا فولاد ساخته می‌شوند. این جعبه معمولاً در منازل مسکونی، آپارتمان‌ها، کارخانه‌ها، انبارهای تولیدی و… نصب و تعبیه می‌گردد و نخستین ابزار مورد استفاده در عملیات اطفا حریق است. فایرباکس‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- فایرباکس توکار که در داخل دیوار نصب می‌شود و نمای ظاهری زیباتری دارد.
- فایرباکس روکار که در مواردی که قبلاً فضایی برای نصب آن تعبیه نشده باشد، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- فایرباکس ایستاده که دارای پایه مخصوص است و به راحتی روی زمین قرار می‌گیرد. از فایرباکس‌های ایستاده می‌توان در راهروها و حتی در محیط‌های باز استفاده کرد.
سیستم گازی (کلین ایجنت)
سیستم اطفا حریق گازی با جایگزینی گازهای موجود در اتمسفر با گازهای مضر متداولی چون هالون کار می‌کند. این سیستم‌ها را گاهی اوقات سیستم عامل پاک یا کلین ایجنت نیز می‌نامند، زیرا ضرری برای محیط زیست ندارند و همچنین، در مقایسه با مواد خاموش‌کننده‌ای مانند آب یا فوم، آسیب کمتری به اموال وارد می‌کنند یا هیچ آسیبی نمی‌رسانند.
سیستمهای اطفا حریق گازی مدت‌هاست که برای کاربردهای تخصصی مانند مجموعه‌های کامپیوتری، اتاق‌های کنترل، مراکز داده و مناطق دارای تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی حساس مورد استفاده قرار می‌گیرند. این سیستم‌ها عموماً خودکار هستند و به دتکتور متصل می‌شوند که باعث می‌شود در صورت تشخیص احتمال وقوع حریق، مواد خاموش‌کننده در محیط آزاد شود. از متداول‌ترین انواع سیستم اطفا حریق کلین ایجنت می‌توانیم به سیستم FM-200، IG55 و سیستم اطفا حریق آیروسل اشاره کنیم.
سیستم اطفا حریق فوم
سیستم اطفا حریق فوم عمدتاً برای محافظت از خطرات آتش‌سوزی مایعات قابل اشتعال مانند مخازن ذخیره نفت استفاده می‌شود. طراحی سیستمهای اطفا حریق فوم بسیار شبیه به سیستمهای اسپرینکلر است، با این تفاوت که علاوه بر آب، عامل خاموش‌کننده کف نیز از طریق نازل‌ها برای سرکوب آتش در محیط تخلیه می‌شود. مواد خاموش‌کننده فوم ممکن است به دو شکل مورد استفاده قرار بگیرند.
- سیستمهای مستقل: این سیستم‌ها فوم مخصوص به خود را دارند و از تجهیزات فوم‌سازی، لوازم فوم و لوله‌های متصل به خروجی تشکیل شده‌اند. آن‌ها ممکن است به گونه‌ای طراحی شوند که به طور خودکار با سیستمهای تشخیص حریق ادغام شوند و همچنین ممکن است مجهز به تجهیزات هشداردهنده نیز باشند.
- سیستم‌هایی که آتش‌نشانان تجهیزات فوم‌سازی را به آن متصل می‌کنند: در این سیستم‌ها، تجهیزات فوم‌سازی با یک ورودی که در خارج از ساختمان در سطح خیابان قرار دارد، جایگزین می‌شود.
مواد فوم مورد استفاده در این نوع تجهیزات اطفا حریق به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- مواد فوم با نرخ انبساط پایین
- مواد فوم با نرخ انبساط متوسط
- مواد فوم با نرخ انبساط بالا
سیستم اطفا حریق پودری
در این سیستم‌ها، مواد خاموش‌کننده پودری در یک مخزن تحت فشار نگهداری می‌شود یا با سیستم لوله‌کشی به خروجی‌های سیلندر متصل می‌گردد. مواد اطفاگر پودری اگرچه سمی نیستند، اما می‌توانند باعث مشکلات بینایی و تنفسی شوند، بنابراین توصیه می‌شود منطقه تحت حفاظت قبل از فعال شدن سیستم تخلیه شود.
سیستم اطفا حریق پودری قابلیت اطمینان بالایی دارد و از آنجایی که مقدار زیادی مواد خاموش‌کننده را یکباره در محیط آزاد می‌کند، به اطفای مؤثر و سریع حریق کمک می‌کند. در سیستمهای اطفا حریق پودری اساساً از دو نوع ماده خاموش‌کننده استفاده می‌شود که عبارتند از بی‌کربنات سدیم و مونو آمونیوم فسفات. سیستم اطفا حریق پودری برای خاموش کردن موارد زیر استفاده می‌شود:
- جامدات
- مایعات قابل اشتعال
- گازهای قابل اشتعال